Đề tài Giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ bà chúa xứ núi Sam trong phát triển du lịch tỉnh An Giang

Nội dung text: Đề tài Giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ bà chúa xứ núi Sam trong phát triển du lịch tỉnh An Giang

1. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn 1. Đặt vấn đề số nhà khoa học cho rằng tín ngưỡng này xuất An Giang là tỉnh phía Tây Nam của tổ phát từ tục thờ vợ của thần Shiva trong Bà La quốc, nằm giữa sông Tiền và sông Hậu. Là tỉnh Môn giáo với hai hóa thân đối lập nhau: là phúc có dân số đông nhất khu vực Đồng bằng Sông thần với tên gọi nữ thần Uma, hiển linh trông Cửu Long (ĐBSCL) với thành phần dân cư chủ coi và bảo trợ cho các bà mẹ, hài nhi, phụ nữ, yếu gồm bốn dân tộc Kinh, Hoa, Chăm, Khmer. hoa màu, mùa màng và gia súc; là hung thần với Chính quá trình cộng cư của bốn dân tộc đã tạo tên gọi nữ thần Kali với thân thể màu đen, nét nên sự phong phú và đa dạng về phong tục, tập mặt dữ dằn, miệng có răng nanh dài, hiển linh quán, tín ngưỡng, lễ hội trên vùng đất An Giang. bằng sự trừng phạt. Người Khmer trước khi theo Tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ là hình thức tín Phật giáo Nam Tông đã từng chịu ảnh hưởng ngưỡng của người Kinh, người Hoa và của cả của Bà La Môn giáo nên đã thờ nữ thần Kali người Khmer ở Nam Bộ. Bà Chúa Xứ là vị nữ với tên gọi là tín ngưỡng Bà Đen (Trần Ngọc thần quan trọng trong tâm thức của người dân nơi Thêm, 2014, tr. 224). đây. Ở Núi Sam (An Giang) truyền thuyết về Bà Có người lại cho rằng nguồn gốc của tín Chúa Xứ đã có hàng trăm năm nay, Bà Chúa Xứ ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ là từ tục thờ Bà Mẹ được cư dân nơi đây vô cùng tôn kính, thể hiện Xứ Sở (Ponagar) của người Chăm; khi đến vùng rõ nhất qua việc xây dựng cơ sở thờ tự, cách bày này người Chăm đã tiếp nhận các hình tượng trí tượng thờ, qua trang phục, lễ vật dâng cúng, nữ thần Uma, Kali của người Khmer vào tín đặc biệt là nghi thức cúng và long trọng tổ chức ngưỡng Bà Mẹ Xứ Sở của mình. Song, thực ra lễ hội Vía Bà hàng năm. lực lượng quyết định sự hình thành tín ngưỡng Tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ Núi Sam và lễ Bà Chúa Xứ ở Nam Bộ không phải là người hội Vía Bà không chỉ là sản phẩm văn hóa độc Khmer với tín ngưỡng Bà Đen, cũng không phải đáo và là một phần tất yếu trong đời sống tâm người Chăm với tín ngưỡng thờ Bà Mẹ Xứ Sở linh của người dân An Giang mà ngày nay, cùng mà đúng hơn là sự phối hợp của ba tộc người, với sự phát triển của lĩnh vực du lịch, tín ngưỡng trong đó vai trò chủ đạo là người Việt. Người ấy đã được các nhà lãnh đạo, các nhà quản lý và Việt gốc ở Bắc Bộ sống bằng nghề nông trồng các doanh nghiệp khai thác như một sản phẩm du lúa nước có truyền thống trọng nữ, vốn từ lâu lịch độc đáo của An Giang. Trên cơ sở đó, trong đã rất mạnh về việc thờ nữ thần, tiêu biểu là phạm vi bài viết này, tác giả xin đề cập đến tín đạo mẫu với các hệ thống thần thánh, nghi lễ ngưỡng và các giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Tam phủ, Tứ phủ thờ các Mẫu: Thượng Thiên, Bà Chúa Xứ Núi Sam trong phát triển du lịch ở Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Mẫu Liễu Hạnh. Vào An Giang, đồng thời đề xuất một số giải pháp Trung Bộ, người Việt đã phối hợp với người nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của Chăm thành tín ngưỡng thờ Thiên Ya-na Thánh tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ phục vụ du lịch An mẫu. Từ miền Trung vào Nam Bộ, người Việt Giang trong thời gian tới. đã tiếp tục phối hợp tín ngưỡng thờ nữ thần của mình với tín ngưỡng Bà Đen của người Khmer 2. Từ tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ đến lễ ở Đông Nam Bộ thành tín ngưỡng thờ Linh hội cấp Quốc gia Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam Sơn Thánh Mẫu với Núi Bà Đen ở Tây Ninh 2.1. Tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ Núi Sam làm trung tâm và tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ Tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ là tín ngưỡng ở Tây Nam Bộ với Núi Sam ở Châu Đốc (An phổ biến trong phạm vi cả vùng ĐBSCL nói Giang) làm trung tâm (Trần Ngọc Thêm, 2014, chung và toàn tỉnh An Giang nói riêng. Về tr. 225). Vì lẽ đó mà pho tượng đàn ông tạc thần nguồn gốc của tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ, một Vishnu trên núi Sam đã được mang xuống trang 38
2. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn dần dần trở thành tâm điểm của tín ngưỡng thờ Bà và tham quan, du lịch. Khách hành hương đến Bà Chúa Xứ. lễ hộ i Ví a Bà có thể đi theo đườ ng bộ từ Long Miếu Bà Chúa Xứ là một tòa tháp với kiến Xuyên lên Châu Đố c theo quố c lộ 91, rẽ và o 7 trúc theo hình chữ “Quốc” có dạng bông sen nở, km là đế n Miế u Bà hoặ c có thể đi bằ ng đườ ng mái tam cấp ba tầng lầu, lợp ngói ống màu xanh. thủy từ Cần Thơ, Sóc Trăng lên hay từ thành phố Chánh điện gồm hai lớp. Lớp trong là nơi thờ Hồ Chí Minh xuố ng. tượng Bà ở chính giữa, bên phải tượng Bà (nhìn Cho đến ngày nay, vẫn không ai biết chính từ ngoài vào) là một linga bằng đá cao khoảng xá c tạ i sao lễ Ví a Bà đượ c diễ n ra từ ngà y 23 hơn 1 mét đặt trên hương án, dân chúng gọi là đế n 27 thá ng 4 Âm lị ch. Theo dân gian, thờ i “Bàn thờ Cậu”. Bên trái có một tượng gỗ chạm gian đó là ngà y dân đị a phương phá t hiệ n ra hình yoni được gọi là “Bàn thờ Cô”. Lớp ngoài tượng Bà hoặc là ngày an vị tượng Bà sau khi là bàn thờ Hội đồng, hai bên là bàn thờ Tiền hiền Bà được khiêng từ trên núi xuống. Có tài liệu khai khẩn (bên trái) và bàn thờ Hậu hiền khai cơ cho rằng, khi Thoại Ngọc Hầu cho trùng tu lại (bên phải). Các hình chạm khắc và hoa văn trang ngôi miế u, lễ khá nh thà nh đượ c tổ chứ c long trí trong miếu là sự phối hợp tổng hòa của các trọng trong ba ngày để tạ ơn Bà, từ đó dân làng luồng văn hóa: Việt, Hoa, Chăm, Khmer. chọn thời gian đó để làm lễ Vía Bà và kéo dài Miếu Bà Chúa Xứ nằm trong quần thể khu cho đến ngày nay. di tích lịch sử - văn hóa Núi Sam thuộc thành phố Theo thông lệ, lễ hội Vía Bà Chúa xứ Núi Châu Đốc, tỉnh An Giang và được xem là điểm du Sam trướ c đây diễ n ra từ đêm 23 đến 27 tháng lịch văn hóa độc đáo, đồng thời đây còn được xem 4 Âm lị ch, ngày vía chính là ngày 25 tháng 4 là điểm đến tham quan, chiêm bái, cầu nguyện Âm lịch (Hội Văn nghệ Châu Đốc, 2000, tr.26). về một ước muốn, sự thỏa mãn tâm linh, tất cả Bắ t đầ u từ năm 2001, khi lễ hộ i Ví a Bà Chú a tạo nên tính hấp dẫn du khách thập phương đến. Xứ Nú i Sam đượ c Bộ Văn hó a Thông tin và 2.3. Lễ hội cấp quốc gia Vía Bà Chúa Xứ Tổng cụ c Du lị ch Việ t Nam công nhậ n là Lễ hội Núi Sam cấp quốc gia, chính quyền thành phố Châu Đốc Núi Sam - ngọn núi mà ngay từ thời khẩn nó i riêng và tỉ nh An Giang nó i chung đã quyế t hoang đã được Thoại Ngọc Hầu ca ngợi là nơi định tổ chức thêm lễ phục hiện rước tượng Bà thắng địa. Núi Sam không chỉ nổi tiếng với sự trên đỉ nh nú i Sam xuố ng miế u thờ và o ngà y tươi đẹp của cảnh quan thiên nhiên mà còn được 22 tháng 04 Âm lịch nhằm giúp du khách gần nhiều người biết đến với sự linh thiêng mầu xa hồi tưởng lại cảnh người dân đưa tượng Bà nhiệm của Bà Chúa Xứ và lễ hội Vía Bà Chúa xuống miếu thờ. Từ đó đến nay, lễ hội cấp quốc Xứ Núi Sam luôn là tâm điểm thu hú t hà ng triệ u gia Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam chính thức được lượ t khá ch hà nh hương đế n viế ng Bà và kế t hợ p bắ t đầ u từ ngà y 22 đế n ngà y 27 thá ng 4 Âm lị ch tham quan - du lị ch. hàng năm. Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam là Đã trở thà nh thông lệ , hà ng năm và o thá ng mộ t lễ hộ i hoà n chỉ nh vớ i cả phầ n lễ và phầ n 4 Âm lị ch, mù a lễ hộ i Ví a Bà lạ i bắ t đầ u. Mặ c hội. Trong đó: dù lễ hộ i chí nh thứ c đượ c diễ n ra và o nhữ ng Phầ n lễ : chương trì nh phầ n lễ vẫ n giữ theo ngà y cuố i thá ng 4 (Âm lị ch) nhưng từ sau Tế t nghi thứ c truyề n thố ng nhưng nộ i dung và hì nh Nguyên Đá n, khoả ng độ từ rằ m thá ng Giêng, thứ c đượ c nâng chấ t vớ i xu hướ ng tạ o điề u kiệ n dòng người từ khắp các tỉnh ĐBSCL, thậm chí để du khá ch và nhân dân cù ng tham gia, tạ o sự ở cả miề n Đông, miề n Trung, miề n Bắ c bắ t đầ u hấ p dẫ n để thu hú t khá ch du lị ch. Phầ n lễ hiệ n đổ về thành phố Châu Đốc (An Giang) để viếng nay bao gồ m cá c nghi lễ vớ i trì nh tự như sau: 40
3. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn lông và má u con heo (mao huyế t); mộ t mâm trống và xướng “ca công tiếp giá”, lập tức đoàn xôi, mộ t mâm trá i cây, mộ t mâm trầ u cau, mộ t há t bộ i nổ i chiêng trố ng rộ lên và chương trình đĩ a gạ o muố i. há t bộ i bắ t đầ u. Cá c tuồ ng há t đã đượ c chuẩ n bị Khi cú ng, ông Chá nh bá i và cá c vị bô lã o sẵ n sà ng, trướ c là phụ c vụ , mua vui cho Bà , sau đến niệm hương trước bà n thờ . Sau khi đá nh ba là phụ c vụ du khá ch tham dự lễ hộ i. hồ i trố ng gõ và ba hồ i chiêng trố ng, nhạ c lễ bắ t Lễ Chá nh tế : bắ t đầ u lú c 04 giờ sá ng ngà y đầ u trỗ i lên là dâng hương, chú c tử u và hiế n trà . 26 thá ng 4 Âm lị ch (Hội Văn nghệ Châu Đốc, Từng diễn biến của buổi lễ được hai người xướng 2000, tr. 28). Nghi thức cũng tương tự như lễ Túc lễ xướ ng to lên. Ông Chá nh bái đi trướ c, bốn học yế t, chỉ khá c là thêm mộ t phầ n nộ i dung văn tế trò lễ và bố n đà o thầy đi theo sau, hướ ng về phí a và có thêm phầ n “ẩ m phướ c” vớ i ý nghĩ a phầ n bà n thờ tổ . Tạ i đây ông Chá nh bá i tự tay ró t rượ u thưở ng củ a Bà ban cho nhân dân và vị Chá nh tế để họ c trò lễ đem dâng cú ng. ra nhậ n thay. Sau khi dâng hoa và dâng ba lầ n rượ u gọ i Lễ H ồ i sắ c: chiề u ngà y 27 thá ng 4 Âm lị ch, là chú c tử u, ba lầ n trà gọ i là hiế n trà , theo lệ nh Ban Quả n trị là m lễ Hồ i sắ c, tứ c đưa bố n bà i vị củ a ngườ i xướ ng lễ , văn bả n tế đượ c mang đế n củ a ông Thoạ i Ngọ c Hầ u, bà Châu Thị Tế , bà trướ c bà n thờ và mộ t ngườ i trong Ban Quả n trị Trương Thị Miệ t và bà i vị Ban Hộ i đồ ng về lạ i miế u đọ c văn tế . Dứ t bà i văn tế , ông Chá nh bá i lăng ông Thoạ i Ngọ c Hầ u, chí nh thứ c kế t thú c đố t bà i văn tế nà y, heo cú ng số ng trên bà n đượ c lễ hộ i. lậ t ngử a ra trướ c khi khiêng đi chế biế n. Lễ hộ i Ví a Bà Chú a Xứ Nú i Sam thoạ t đầ u Lễ Xây chầu - hát bội: diễn ra sau lễ Túc yết. chỉ do dân là ng Vĩ nh Tế tham gia cú ng tế , dầ n Và o lễ , ngườ i xướ ng nộ i hô to “Ca công tự u vị ”, dần lượ ng khách từ khắp nơi trong cả nướ c đổ về thì ông chá nh bá i ca công liề n bướ c tớ i bà n thờ đây rấ t đông, có thể nó i đây là mộ t lễ hộ i truyề n đặ t giữ a võ ca, tay cầ m dù i trố ng nâng lên ngang thống lớn nhất An Giang nói riêng và ĐBSCL nói trán, miệng khấn vái râm rang. Trên bàn thờ có chung. Với giá trị văn hóa độc đáo, lễ hội Vía Bà chuẩ n bị sẵ n mộ t tô nướ c và mộ t nhà nh dương Chúa Xứ Núi Sam đã được Bộ Văn hoá Thể thao liễ u. Sau khi khấ n vái, tô nướ c đượ c xem là nướ c và Du lịch công nhận là “Di sản văn hóa phi vật thiêng, nướ c thá nh củ a Chú a Xứ và cá c vị thầ n thể quốc gia” vào năm 2014. thá nh. Ông chá nh bá i ca công cầ m nhà nh dương liễ u nhú ng và o tô nướ c rồ i vẫ y xung quanh vớ i Phần hội: Song song vớ i phầ n lễ tạ i Miế u độ ng tá c tự a như mưa rơi vớ i ý nghĩ a ban phá t Bà là phầ n hộ i bao gồ m nhiề u hoạ t độ ng như: năng lượ ng thiêng xuố ng cõ i trầ n cầ u cho vạ n biể u diễ n văn nghệ liên quan đế n bố n dân tộ c, vậ t sinh sôi nả y nở , mù a mà ng bộ i thu. Vừ a là m các hoạt động thể thao, vui chơi giả i trí , triể n lã m nhữ ng độ ng tá c ấ y, ông vừ a xướ ng to: tranh nghệ thuậ t, cá c cuộ c thi tà i về ẩ m thự c, “Nhất xái thiên thanh (một rảy cho trời xanh) rấ t hấ p dẫ n, thu hú t đông đả o khá ch du lị ch tham gia và đá o lệ hà ng năm. Nhị xá i đị a linh (hai rả y cho đấ t tố t là nh) 3. Tình hình khai thác giá trị văn hóa của Tam xá i nhân trườ ng (ba rả y cho con ngườ i tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ Núi Sam trong trườ ng thọ ) phát triển du lịch tỉnh An Giang Tứ xá i cho quỷ diệ t hì nh (bố n rả y cho ma Hiện nay, Việt Nam đang trong xu thế mở quỷ tiêu tan)” cửa và hội nhập, trong đó du lịch đóng vai trò đặc Đọc xong, ông Chánh ca công đặt tô nước và biệt quan trọng cả trong phát triển kinh tế lẫn văn cà nh dương liễ u trở lạ i bà n thờ , ông đá nh ba hồ i hóa. Để hoạt động du lịch phát triển theo hướng 42
4. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn lịch sử) cùng nhu cầu mua sắm hàng hóa, đặc túi, bán hàng rong, vẫn còn tiếp diễn đã ảnh sả n đị a phương (cá c chợ và trung tâm thương hưởng không nhỏ đến tính nghiêm trang và vẻ mại). Đây cũng là tour được các công ty du lịch đẹp thanh tịnh bên trong khuôn viên miếu Bà. khai thác nhiều nhất. Hơn nữa, vấn đề nhận thức sai lệch của đại bộ phận khách du lịch, khách hành hương ngày nay về tính linh thiêng của Bà cũng làm ảnh hưởng không nhỏ đến tính giá trị của tín ngưỡng và lễ hội. Nhiều người mê muội và cho rằng, muốn được Bà ban phước, phù hộ thì phải có lễ vật thật lớn, nhiều người ở xa đến họ sẵn sàng thuê lễ vật (chủ yếu là heo quay) và một người vào cúng lễ, xin lộc, vay vốn làm ăn. Đó chỉ là tín ngưỡng, là niềm tin của người dân vào Bà Chúa Xứ nhưng vô tình lại biến thành hiện tượng mê tín dị đoan và vô tình đem đến cái lợi cho những Hình 3. Quang cảnh Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ người sống quanh miếu Bà muốn hưởng lợi từ Núi Sam niềm tin của khách hành hương, khách du lịch vào sự linh thiêng của Bà. Nguồn: Tác giả 4. Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị Đối với An Giang, lễ hội Vía Bà Chúa Xứ văn hóa của tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ Núi Nú i Sam ngà y nay không cò n là lễ hộ i trong Sam phục vụ du lịch tỉnh An Giang phạm vi của tỉnh mà là cả vùng và thậm chí là Du lịch ngày nay đã trở thành một hiện của cả nước kể từ khi lễ hội được công nhận là tượng mang tính toàn cầu và là một nhân tố lễ hộ i cấ p quố c gia và đón nhận bằng Di sản văn quan trọng góp phần vào sự phát triển kinh tế, hóa phi vật thể quốc gia. Có thể thấ y rằ ng, kể xã hội của một quốc gia, một địa phương. Trên từ năm 2001, việ c tổ chứ c lễ hộ i Ví a Bà Chú a thực tế, du lịch là một hiện tượng mang tính hai Xứ Núi Sam đã trở thành công nghệ tổ chức du mặt: vừa đóng góp tích cực vào sự phát triển lị ch lễ hộ i vớ i cá c tour hấ p dẫ n là du lị ch lễ hộ i kinh tế, văn hóa - xã hội, đồng thời cũng chính kế t hợ p vớ i tham quan di tí ch vù ng Bả y Nú i và du lịch là nhân tố dẫn đến sự suy thoái về môi mua sắ m tạ i chợ biên giớ i. Hầ u hế t cá c tour du trường tự nhiên, môi trường văn hóa - xã hội, lị ch từ thành phố Hồ Chí Minh và cá c tỉ nh trong khai thác du lịch dễ làm mất dần đi bản sắc văn khu vự c ĐBSCL đế n đây đề u là tour du lị ch liên hóa của từng địa phương và từng dân tộc. Vì lẽ hoà n. Đườ ng giao thông tương đố i thuậ n tiệ n, đó, khi khai thác các giá trị văn hóa vào phục dị ch vụ lưu trú và ăn uố ng cũ ng đầ y đủ và thuậ n vụ du lịch, con người cần nhận thức rằng: du lợi để phục vụ du khách. lịch chính là để tìm hiểu các giá trị văn hóa của Tuy nhiên, hiệ n nay vấn đề khai thá c tín các di tích, tín ngưỡng, lễ hội, và phát triển du ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ và lễ hội Vía Bà Chúa lịch là phải gắn với việc bảo tồn và phát huy các Xứ Núi Sam vào phục vụ du lịch đã vấ p phả i giá trị văn hóa vốn có. Từ đó, tạo ra ý thức tôn nhữ ng khó khăn và hạn chế nhất định, làm trọng và bảo tồn văn hóa địa phương cũng như ảnh hưởng đến giá trị văn hóa của tín ngưỡng của các tộc người sinh sống ở địa phương đó. và lễ hội. Tình trạng quá tải về khách du lịch, Đối với tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ và lễ hội tình trạng mất an ninh trật tự, chèo kéo, móc Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam cũng vậy, trong quá 44
5. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn khắc, hoa văn trang trí, trong miếu thờ Bà và Hội Văn nghệ Châu Đốc, Ban Quản trị lăng miếu cả những câu chuyện truyền thuyết kể về sự hiển núi Sam. (2000). Lịch sử miếu Bà Chúa Xứ linh của Bà, tất cả đã tạo nên một tín ngưỡng đặc núi Sam. An Giang. sắc của cộng đồng cư dân Nam Bộ nói chung và Huỳnh Quốc Thắng. (2012). Tín ngưỡng Bà Chúa An Giang nói riêng - tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ Xứ vớ i trọ ng điể m du lị ch hà nh hương Nú i Núi Sam. Từ xa xưa và cả ngày nay, tín ngưỡng Sam - Châu Đốc, An Giang. Kỷ yếu hội thảo thờ Bà Chúa Xứ Núi Sam, miếu Bà và lễ hội Vía khoa họ c Tí n ngưỡ ng thờ M ẫ u ở Nam Bộ - Bà đóng một vai trò quan trọng trong đời sống Bả n sắ c và giá trị . NXB Đạ i họ c Quố c gia tâm linh của người dân Nam Bộ. Khi xã hội phát thành phố Hồ Chí Minh, 349-354. triển, nhu cầu về đời sống tinh thần của người Nguyễn Công Bình, Lê Xuân Diệm, Mạc Đường. dân ngày càng cao, nắm bắt được nhu cầu đó, (1990). Văn hóa và cư dân ĐBSCL. NXB ngành du lịch đã và đang khai thác tín ngưỡng Khoa học Xã hội. và lễ hội Vía Bà tạo ra một sản phẩm du lịch vô cùng độc đáo, thu hút hàng triệu lượt khách du Phạm Côn Sơn. (2010). Lễ hội Bà Chúa Xứ núi lịch đến tham quan, tìm hiểu. Hy vọng, công tác Sam và du lịch vùng Châu Đốc, An Giang. bảo tồn và phát huy giá trị của tín ngưỡng thờ Bà NXB Văn hóa Thông tin. Chúa Xứ Núi Sam trong thời gian tới đạt nhiều Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch An Giang. hiệu quả và tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ Núi Sam, (2014). Quy hoạch tổng thể phát triển ngành miếu Bà và lễ hội Vía Bà luôn là trọng điểm thu du lị ch An Giang giai đoạ n từ n ăm 2014 hút khách du lịch tỉnh An Giang./. đế n năm 2020, tầ m nhì n đế n năm 2030. An Tài liệu tham khảo Giang. Châu Bích Thủy. (2011). Bí ẩn về Bà Chúa Xứ Trần Ngọc Thêm. (2013). Văn hóa người Việt Núi Sam. NXB Văn hóa - Văn nghệ. vùng Tây Nam Bộ. NXB Văn hóa - Văn nghệ. 46