Đề tài Hiện trạng và đề xuất mô hình quản lý phát triển du lịch cộng đồng tại Thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La

Nội dung text: Đề tài Hiện trạng và đề xuất mô hình quản lý phát triển du lịch cộng đồng tại Thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La

1. TNU Journal of Science and Technology 226(17): 49 - 57 1. Đặt vấn đề Việt Nam hiện đang có rất nhiều các loại hình du lịch đa dạng đang được phát triển như du lịch văn hóa, du lịch thiên nhiên, du lịch nghỉ dưỡng, du lịch cộng đồng (DLCĐ), Trong đó du lịch dựa vào cộng đồng thường gọi là “du lịch cộng đồng” xuất hiện ở Việt Nam từ những năm 1980 tại một số địa điểm như Mai Châu - Hòa Bình, Sa Pa - Lào Cai, Hội An - Quảng Nam và một số tỉnh Đồng bằng Sông Cửu Long đã mang lại nhiều lợi ích kinh tế cho người dân địa phương [1]. Harold Goodwin [2], Bùi Thị Hải Yến [3] và Đỗ Anh Tài [4] đã chỉ ra rằng, phát triển DLCĐ rất phù hợp với khu vực miền núi với sự đặc trưng của thiên nhiên và khai thác các bản sắc văn hóa, phong tục tập quán, lễ hội độc đáo của đồng bào dân tộc thiểu số như Thái, Mường, Nùng, Tày , tạo nên sự khác biệt so với các hình thức du lịch khác [5]. Cách Thủ đô Hà Nội 300 km, thành phố Sơn La một thành phố phát triển sôi động với cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ cùng điều kiện khí hậu lý tưởng. Trên địa bàn thành phố hiện có 12 dân tộc anh em cùng sinh sống, tạo nên những mảng màu văn hóa đặc trưng, hấp dẫn. Đó chính là điều kiện thuận lợi để Sơn La phát triển mô hình DLCĐ - một trong những sản phẩm du lịch đặc thù của địa phương. Bằng các chính sách cụ thể, thành phố Sơn La đã đề ra chiến lược phát triển du lịch của thành phố, chỉ đạo các xã, phường rà soát quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế xã hội, gắn với phát triển du lịch, xây dựng kế hoạch khôi phục các làng nghề truyền thống như: Mây tre đan; dệt thổ cẩm ; định hướng chọn mỗi tổ, bản, tiểu khu đầu tư sản xuất, giới thiệu cho du khách một sản phẩm du lịch có chất lượng trong đó chú trọng các bản du lịch cộng đồng [6], [7]. Tuy nhiên các bản DLCĐ phát triển vẫn mang tính chất đơn lẻ, tự phát, cũng giống như tình trạng chung của một số địa phương, hoạt động DLCĐ chưa có tính liên kết giữa các bên lên quan để phát huy được tiềm năng của các nguồn tài nguyên du lịch, mang lại lợi ích cho cộng đồng [8]. Chính vì vậy, trên cơ sở phân tích tiềm năng, thực trạng, đồng thời nghiên cứu thực địa tại các bản DLCĐ, nghiên cứu đã đưa ra mục tiêu cụ thể là (1) Đánh giá thực trạng, tiềm năng phát triển du lịch tại thành phố Sơn La; (2) Đề xuất mô hình quản lý phát triển DLCĐ tại thành phố Sơn La; từ đó đưa ra (3) Đưa ra một số giải pháp để mô hình phát triển du lịch cộng đồng hoạt động có hiệu quả. 2. Phƣơng pháp nghiên cứu 2.1. Phương pháp thu thập số liệu Số liệu thứ cấp Những vấn đề lý luận cơ bản về DLCĐ được thu thập và hệ thống hoá từ các tài liệu, giáo trình, sách báo, tạp chí chuyên ngành, các báo cáo tổng kết của các cơ quan chuyên ngành, hội thảo của các tổ chức kinh tế và các cơ quan nghiên cứu, các công trình nghiên cứu có liên quan, văn bản pháp luật và thông qua các ý kiến của các chuyên gia, cán bộ văn hóa của các địa phương. Số liệu sơ cấp Nghiên cứu được thực hiện tại 04 bản có DLCĐ là Bản Bó phường Chiềng An, Bản Hụm xã Chiềng Xôm, Bản Hùn xã Chiềng Cọ, Bản Mòng xã Hua La trên địa bàn thành phố Sơn La. Số liệu sơ cấp được thu thập bằng phương pháp phỏng vấn sâu và phỏng vấn bằng bảng hỏi các hộ tham gia du lịch cộng đồng tại thành phố Sơn La. Phỏng vấn sâu được thực hiện nhằm sử dụng để tham khảo ý kiến của các cơ quan chức năng trên địa bàn nghiên cứu từ cấp tỉnh đến cấp xã để có cái nhìn tổng quát hơn về bối cảnh phát triển du lịch trên địa bàn thành phố và đưa ra gợi ý về điểm nghiên cứu. 2.2. Phương pháp xử lý và phân tích số liệu Phương pháp phân tích tổng quan là bước quan trọng để làm rõ thực trạng và đề xuất mô hình quản lý phù hợp cho phát triển DLCĐ. Tiếp theo, phương pháp đánh giá điển hình được áp dụng để đánh giá thực tiễn xây dựng và vận hành của mô hình DLCĐ tại điểm nghiên cứu. Phương pháp này giúp so sánh và phân tích từ lý thuyết và thực tiễn áp dụng DLCĐ từ đó đưa ra các giải 50 Email: jst@tnu.edu.vn
2. TNU Journal of Science and Technology 226(17): 49 - 57 Bảng 2. Doanh thu từ du lịch của thành phố Sơn La giai đoạn 2016 - 2020 Năm ĐVT 2016 2017 2018 2019 2020 Tổng doanh thu từ du lịch Tỷ đồng 48,7 52,5 62 64,5 18 Tỷ trọng ngành du lịch trong cơ cấu % 13 15 15,8 16 5 kinh tế của thành phố Sơn La (Nguồn: [9], [10]) Trước khi đại dịch COVID-19 bùng phát, giai đoạn 2016 - 2019, tổng doanh thu từ dịch vụ du lịch của thành phố Sơn La không ngừng tăng lên từ 48,7 tỷ đồng, chiếm 13% tỷ trọng trong cơ cấu kinh tế của thành phố vào năm 2016 đến năm 2019 tỷ trọng này đã tăng đến 16% và tổng doanh thu từ dịch vụ du lịch là 64,5 tỷ đồng tăng 15,8 tỷ đồng. Thành phố đã chỉ đạo các xã, phường rà soát quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế xã hội, gắn với phát triển du lịch, xây dựng kế hoạch khôi phục các làng nghề truyền thống như: Mây tre đan; dệt thổ cẩm ; định hướng chọn mỗi tổ, bản, tiểu khu đầu tư sản xuất, giới thiệu cho du khách một sản phẩm trong các lĩnh vực có chất lượng, chú trọng tại các bản du lịch cộng đồng. Tuyên truyền quảng bá sâu rộng bằng các hình thức như: Trên phương tiện thông tin đại chúng của Trung ương như phóng sự quảng bá về du lịch thành phố Sơn La trên kênh truyền hình VietNet; phóng sự quảng bá du lịch thành phố trên kênh truyền hình VTC 10, VTC 14; S Việt Nam; VTV4 , trên Đài Phát thanh - Truyền hình tỉnh; Đài Phát thanh - Truyền hình thành phố; sản xuất và phát hành các ấn phẩm quảng bá về du lịch như tờ gấp, các tài liệu tuyên truyền, quảng bá du lịch; xây dựng phóng sự giới thiệu du lịch thành phố Sơn La Đại dịch COVID-19 bùng phát đúng vào mùa cao điểm của du lịch, với các lệnh cấm bay, hạn chế đi lại và sự e ngại của du khách du lịch đã làm cho du lịch của thành phố Sơn La cũng bị ảnh hưởng nặng nề. Doanh thu năm 2020 từ du lịch chỉ đạt 18 tỷ đồng, tỷ trọng chỉ đạt 5% trong cơ cấu kinh tế của thành phố. Du lịch là ngành chịu ảnh hưởng nhiều nhất, rõ ràng nhất của đại dịch COVID-19 nhưng theo dự đoán của các chuyên gia cũng là một trong những ngành có khả năng phục hồi nhanh nhất. Trong bối cảnh đại dịch Covid-19 chưa được kiểm soát trên thế giới, hoạt động du lịch chưa được mở cửa trở lại, du lịch nội địa cũng đang tạm dừng do dãn cách của một số địa phương thì du lịch hiện nay đang là thời kỳ chuyển mình để tìm ra các cơ chế, chính sách phù hợp và tạo những sản phẩm du lịch mới để sẵn sàng đón làn sóng du lịch mới khi đại dịch được kiểm soát. 3.1.2. Tiềm năng phát triển du lịch tại thành phố Sơn La Đến với thành phố Sơn La, du khách sẽ được ngắm nhìn một vùng núi non hùng vĩ và khám phá về giá trị văn hóa đặc sắc của các dân tộc vùng Tây Bắc, cũng như cuốn hút trong vòng xòe, ngây ngất say trong men rượu cần cùng với những nét văn hóa đặc sắc của 12 dân tộc anh em đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận và đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tiêu biểu như: Chữ viết cổ dân tộc Thái; Lễ hội Hạn Khuống; Lễ hội sên bản sên mường; Lễ hội Hết Chá dân tộc Thái trắng, nghệ thuật Xòe Thái; lễ cúng dòng họ dân tộc Mông, lễ Pang A của dân tộc La Ha, nghi lễ Cấp sắc của dân tộc Dao; nghệ thuật Khèn của người Mông; nghi lễ truyền thống trong đám cưới của người Dao tiền; nghi lễ Gội đầu của người Thái trắng, nghệ thuật tạo hoa văn trên trang phục của người Mông hoa, nghi lễ Mạng Ma (cầu sức khỏe) của người Xinh Mun, lễ Kin Pang Then của người Thái trắng. Đặc biệt, bảo tồn, phát huy giá trị các điệu xòe, nhạc xòe phục vụ sinh hoạt văn hóa cộng đồng và giao lưu văn hóa trong thời kỳ hội nhập quốc tế, UBND tỉnh ban hành kế hoạch phổ cập một số điệu xòe mang bản sắc văn hóa các dân tộc Sơn La. Đồng thời, phối hợp với Viện Văn hóa - Nghệ thuật quốc gia Việt Nam và các tỉnh: Điện Biên, Lai Châu, Yên Bái xây dựng hồ sơ Nghệ thuật Xòe Thái trình UNESCO công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại, giữa cái rất riêng của 12 dân tộc ấy là những nét rất chung, đó là sự giao hòa giữa các nền văn hóa. Những tiềm năng về thiên nhiên và bề dày truyền thống văn hóa, lịch sử, cộng với con người bản địa mộc mạc, thân tình và vô cùng hiếu khách đã và đang là những điều kiện, là lợi thế để xây dựng ngành du lịch Sơn La ngày càng phát triển. 52 Email: jst@tnu.edu.vn
3. TNU Journal of Science and Technology 226(17): 49 - 57 3.2.2. Mô hình quản lý du lịch cộng đồng tại thành phố Sơn La Cộng đồng địa phương trong DLCĐ nên được hiểu rộng hơn, nó phải bao gồm tất cả những cư dân sinh sống tại khu vực diễn ra các hoạt động du lịch: các hộ gia đình làm du lịch, lực lượng lao động địa phương phục vụ trực tiếp hoặc gián tiếp cho các hoạt động du lịch, các doanh nghiệp du lịch địa phương và đặc biệt là chính quyền địa phương. Chính quyền địa phương là những người có quyền lực chính trị, thực hiện chức trách quản lý hành chính sẽ đảm nhận trọng trách chủ yếu trong việc tổ chức các hoạt động du lịch (Hình 1). CỘNG ĐỒNG ĐỊA PHƢƠNG CÁC HỘ GIA ĐÌNH LAO ĐỘNG DOANH NGHIỆP DU CHÍNH QUYỀN LÀM DU LỊCH ĐỊA PHƢƠNG LỊCH ĐỊA PHƢƠNG ĐỊA PHƢƠNG Hình 1. Các thành phần liên quan đến cộng đồng địa phương trong DLCĐ [4] Do DLCĐ khác với các loại hình đu lịch khác ở chỗ người dân địa phương chính là người vận hành, quản lý và được chia sẻ lợi ích. Do vậy bằng các minh chứng thực tế cho thấy nếu người đứng ra làm công việc tổ chức, quản lý tại các bản DLCĐ là người không có quyền lực, không có uy tín trong cộng đồng, không vì lợi ích chung thì sẽ vấp phải nhiều khó khăn trong việc triển khai và duy trì các hoạt động của bản DLCĐ. Do vậy lựa chọn mô hình quản lý và lựa chọn con người quản lý mô hình là việc rất quan trọng trong phát triển DLCĐ. DLCĐ của thành phố Sơn La bắt đầu hình thành từ năm 2016 và đón khách từ năm 2017. Mô hình quản lý các bản DLCĐ của thành phố Sơn La được thể hiện tại bảng 4. Bảng 4. Mô hình quản lý các bản DLCĐ của thành phố (TP) Sơn La Đặc điểm Bản Bó Bản Hụm Bản Hùn Bản Mòng - Quản lý trực tiếp: - Quản lý trực tiếp: - Quản lý trực tiếp: - Quản lý trực tiếp: UBND phường Chiềng An xã Chiềng Xôm UBND xã Chiềng Cọ UBND xã Hua La Các bên - Quản lý gián tiếp: - Quản lý gián tiếp: - Quản lý gián tiếp: - Quản lý gián tiếp: liên quan UBND TP Sơn La UBND TP Sơn La UBND TP Sơn La UBND TP Sơn La - Trực tiếp thực hiện: - Trực tiếp thực hiện: - Trực tiếp thực hiện: - Trực tiếp thực hiện: tổ du lịch cộng đồng tổ du lịch cộng đồng tổ du lịch cộng đồng tổ du lịch cộng đồng - Số hộ có nhà homestay - Số hộ có nhà - Số hộ có nhà - Số hộ có nhà Số lượng 02 hộ homestay 02 hộ homestay 02 hộ homestay 01 hộ cộng đồng - Số hộ tham gia du lịch - Số hộ tham gia du - Số hộ tham gia du - Số hộ tham gia du tham gia cộng đồng 22 hộ lịch cộng đồng 10 hộ lịch cộng đồng 19 hộ lịch cộng đồng 15 hộ Khoảng cách từ trung tâm 2 km 3 km 8 km 6 km TP Sơn La Năm 2016 2016 2016 2016 bắt đầu Tháng 8 đến Mùa du lịch Tháng 3 đến tháng 8 Tháng 3 đến tháng 9 Tháng 3 đến tháng 10 tháng 3 năm sau Tháng Tháng 5 Tháng 7 Tháng 5 Tháng 12 cao điểm (Nguồn: Phỏng vấn sâu các hộ dân tham gia DLCĐ năm 2021) Các bản được quản lý trực tiếp bởi UBND các xã, phường, quản lý gián tiếp là UBND thành phố Sơn La và trực tiếp thực hiện là các tổ DLCĐ; thành phần là các hộ tham gia trong chuỗi giá trị của DLCĐ tại các bản. Nhưng hiện nay hoạt động của tổ DLCĐ chưa thực sự hiệu quả làm cho việc điều phối các bên liên quan đến DLCĐ vẫn lỏng lẻo và chưa rõ ràng. Tổ DLCĐ đang 54 Email: jst@tnu.edu.vn
4. TNU Journal of Science and Technology 226(17): 49 - 57 triển. HTX chịu sự quản lý nhà nước là các cấp chính quyền là UBND xã và UBND cấp huyện. Các cấp quản lý sẽ là người triển khai các chương trình hỗ trợ cho các HTX như về xúc tiến thương mại, quảng bá mô hình thông qua các chương trình hội chợ, tham quan học tập kinh nghiệm làm nghề du lịch, tạo cơ chế chính sách tín dụng ưu đãi để khuyến khích đầu tư và chỉ đạo các ngành, đoàn thể quan tâm tư vấn, hỗ trợ, động viên kịp thời để thành viên, hội viên tích cực hoạt động trong HTX. 3.3. Một số giải pháp để mô hình phát triển du lịch cộng đồng hoạt động có hiệu quả Để mô hình quản lý phát triển DLCĐ trên địa bàn thành phố Sơn La là các HTX hoạt động có hiệu quả cần thực hiện một số các giải pháp sau: Thứ nhất: Khuyến khích, động viên những người có uy tín, có tiếng nói trong cộng đồng tham gia hội đồng quản trị của HTX. Thứ hai: Chính các thành viên HTX là người khảo sát, cùng lập kế hoạch, bàn bạc các đưa ra phương án và cách thức phát triển DLCĐ của bản mình. Thứ ba: Cùng bàn bạc, thống nhất đưa ra quy chế chia sẻ lợi ích cộng đồng, phân chia hợp lý, hài hòa giữa các bên liên quan, đối tác cùng tham gia làm DLCĐ tại địa phương. Định hướng để nguồn thu nhập từ các hoạt động của mô hình theo hướng có lợi cho người dân tham gia, từ đó mới khuyến khích được khả năng tham gia của cộng đồng địa phương. Thứ tư: Cùng thảo luận, xây dựng các sản phẩm du lịch đặc trưng của bản mình dựa trên tiềm năng sẵn có để tăng lợi thế cạnh tranh và du lịch của bản. Cần phải lấy con người, cộng đồng cư dân ở đây làm trung tâm của các sản phẩn du lịch, nhất là hoạt động bảo tồn và phát triển văn hóa, di sản văn hóa, di tích lịch sử và các giá trị liên quan. Thứ năm: Đảm bảo tính cạnh tranh công bằng trong các hộ tham gia DLCĐ thì HTX chính là nơi điều phối, thỏa thuận với các thành viên giá của các sản phẩm dịch vụ DLCĐ bằng các hình thức niêm yết giá cả, dịch vụ, tránh trường hợp cùng 1 loại hình dịch vụ nhưng mỗi nơi một giá, thời điểm bình thường giá thấp, vào mùa du lịch lại giá cao. Thứ sáu: Tạo điều kiện cho các hộ nghèo tại bản có tiềm năng phát triển du lịch cùng tham gia vào HTX để tạo ra chuỗi giá trị DLCĐ, tạo ra thu nhập bền vững cho các hộ nghèo. Thứ bảy: Tăng cường mối quan hệ giữa nhà cung ứng sản phẩm du lịch với cộng đồng dân cư tại điểm du lịch. HTX cần nâng cao kỹ năng, tay nghề, thường xuyên trao đổi, học tập kinh nghiệm để giữ gìn và phát huy các tiềm năng của các thành viên cùng với nhà cung ứng; mang đến cho du khách những trải nghiệm khác lạ, đặc trưng riêng. 4. Kết luận DLCĐ đã cho thấy tiềm năng to lớn và đóng góp có ý nghĩa cho sự phát triển kinh tế và xã hội tại nhiều cộng đồng dân cư. Việc phát triển du lịch cộng đồng sẽ đảm bảo các vấn đề về môi trường, văn hoá, sự tham gia của cộng đồng địa phương, kinh tế và trao quyền cho nhóm dễ bị tổn thương, tuy nhiên sự thành công của các dự án phát triển du lịch cộng đồng phụ thuộc khá nhiều vào việc lựa chọn các mô hình phát triển. Trên cơ sở phân tích thực trạng, tiềm năng du lịch cộng đồng, các bên liên quan và điều kiện thực tiễn, tác giả đã đề xuất mô hình quản lý phát triển du lịch cộng đồng tại thành phố Sơn La là mô hình Hợp tác xã, mô hình đề xuất được vận hành thông qua các mối quan hệ hài hòa việc phân chia lợi ích của cộng đồng địa phương. Thông qua việc đề xuất mô hình phát triển DLCĐ tại thành phố Sơn La, nghiên cứu cũng đưa ra một số các giải pháp để mô hình hoạt động hiệu quả. Các nghiên cứu tiếp theo cần tập trung phân tích bài học kinh nghiệm và đưa ra những khuyến nghị cho các nhà làm chính sách về mô hình được đề xuất để hướng đến việc kết hợp hài hòa giữa lợi ích của cộng đồng trong phát triển du lịch, phát huy đúng tiềm năng to lớn của du lịch cộng đồng trong xoá đói giảm nghèo và bảo vệ môi trường tại tỉnh Sơn La nói chung và thành phố Sơn La nói riêng. 56 Email: jst@tnu.edu.vn